Autor: prof. Stevan Prohaska, direktor odeljenja za naučna istraživanja i informativne tehnologije instituta “Jaroslav Černi”

Ideja za formiranje projekta

Iskorišćena je ideja Građansko ekološkog udruženja „EKO-TALAS“ iz Tomaševca za formiranjem projekta: „Čenćanska jezera – kapija Banata i Srednje Potamišje“ preko Lokalne akcione grupe „Tamiška razvojna inicijativa“ (LAG-TRI). Kao što je u izvornom materijalu navedeno područje LAG-TRI obuhvata teritoriju 9 naseljenih mesta na području srednjeg toka reke Tamiš: Tomaševac, Orlovat, Farkaždin, Idvor, Sakule, Baranda, Čenta i Opovo. Prostire se na delovima tri opštine: Zrenjanin, Kovačica i Opovo, kao i dva okruga: Srednje banatski i Južno banatski.

Ukupna površina teritorije LAG-TRI je 536,7 km2, broj stanovnika 20.144, prosečna gustina naseljenosti je 37 st/km2, najveća gustina je u naselju Opovo 97 st/km2, a najmanja u Idvoru 21 st/km2. Prosečna nadmorska visina terena je oko 60 mnJM, najveća je na području orlovatske Umke 99,8 mnJM, a najniža na području Tomaševca 59 mnJM.

Osobenosti područja LAG-TRI

Ovo područje je poznato kao „Srednje Potamišje“ i važna karakteristika ovog područja je da između naselja postoji snažna međusobna povezanost, kako u pogledu interesa samih naselja, tako i u pogledu stanovništva između kojih postoje postojane brojne rodbinske, prijateljske i poslovne veze. Naselja se nalaze na rubnim delovima opština, izuzev naselja u okviru opštine Opovo, njihova ekonomska razvijenost se uveliko razlikuje od stepena razvijenosti opštinskih sedišta, posebno u okviru grada Zrenjanina, koji je uvršten u razvijene zajednice, čime su sva ova naselja opštine, uključujući i potamišku, uvrštena u razvijene i nisu u mogućnosti da apliciraju za sredstva namenjena izrazito ruralnim područjima, kao što ona zaista jesu.

View Larger Map

Prirodni resursi područja

Reka Tamiš

Reka Tamiš je najveća banatska (međunarodna) reka, koja ima slivnu površinu od 10352 km2 i tok dužine 339,7 km, od toga 118 km u Srbiji (do Jaše Tomića) sa površinom sliva 5104 km2. Karakterističan je po izrazitoj neujednačenosti proticaja, kako u toku godine, tako i između pojedinih godina. Pri prolasku velikih voda maksimalni proticaji prelaze 1000 m3/s, da bi u sušnom periodu pao na 0 m3/s. Prosečna vrednost srednje godišnjeg proticaja na granici sa Rumunijom iznosi preko 30 m3/s.

Velike vode Tamiša pojavljuju se krajem zime i u rano proleće, kao posledica otapanja snega, a leti kao posledica jakih kiša. Nizvodno od državne granice, Tamiš je pod uticajem uspora dunavskih velikih voda. Kanal Karašac, od Surduka do Čente i Tamiš nizvodno od Čente služi i kao rasteretni krak Dunava za oko 1 000 m3/s njegovih velikih voda, istovremeno usporavajući Tamiš uzvodno sve do državne granice. Male vode se pojavljuju obično u periodu septembar-oktobar. U periodu malih voda magistralnim kanalom HS DTD kod Botoša, Tamiš se dopunjuje niskim vodama do 5.0 m3/s. U sušnom periodu na celom srpskom sektoru Tamiša proticaj pada na minimum, tako da korito gotovo presušuje. Korito Tamiša nizvodno od Botoša je nepravilno, vijugavo i neuređeno, a voda preko 100-200 m3/s preliva korito skoro svake godine.

Tamiš se na srpskoj teritoriji deli na tri osnovne deonice, sa veoma različitim karakteristikama režima naročito u domenu velikih voda. Prva deonica od državne granice do Botoša nalazi se u nasipima sa širokim rečnim koritom. Za taj sektor je karakterističan brz nastanak poplavnog talasa i napregnuta odbrana od poplava u trajanju od nekoliko dana. Druga deonica, od Botoša do Čente, se karakteriše širokom inundacijom i do 5.0 km, oivičene veoma visokim terenima. Ova cela deonica se plavi pri nailasku velikih voda i ima veliku akumulacionu moć, tako da se maksimalni proticaji značajnih poplavnih talasa redukuju na polovinu na izlazu iz ove deonice. Treća deonica, od kanala Karašac do ušća u Dunav kod Pančeva, oivičena je sa desne strane odbrambenim nasipom prema Pančevačkom ritu, a sa leve strane visinom terena, mestimično i nižim nasipima, gde teren nije dovoljno visok. Na vodni režim ove deonice Tamiša dominantan uticaj ima reka Dunav, preko kanala Karašac i neposredno preko ušća Tamiša u Dunav, izazivajući dugotrajne visoke vodostaje.

Od ušća pa do Pančeva, u dužini od 3 km, Tamiš je plovan za normalna plovila, a za manje brodove do Orlovata.

Tamiš je dobio značajnu ulogu u koncepciji HS DTD. Znatno mu je poboljšan vodni režim, naročito u domenu malih voda, a istovremeno dobio je značajnu ulogu u rešavanju vodoprivrednih problema ostalih područja. Magistralni kanal HS DTD, od Novog Bečeja do Banatske Palanke, preseca r. Tamiš u nivou, zbog čega je nizvodno od ovog uključenja izgrađena ustava „Tomaševac“ na Tamišu. Na magistralnom kanalu HS DTD, nizvodno od ukrštanja sa Tamišom, izgrađena je ustava i brodska prevodnica „Botoš“.

Usled izgradnje HEPS „Đerdap I“ došlo je do povišenja nivoa i produžavanje trajanja u periodima malih i srednjih voda Dunava, što je imalo negativan uticaj na priobalje donjeg i srednjeg priobalja Tamiša. U cilju eliminacije negativnih uticaja HEPS „Đerdap I“ u donjem toku Tamiša izgrađen je sistem ustava kod Pančeva, Opova i na kanalu Karašac blizu spoja sa Dunavom kod Čente. Na ustavama Pančevo i Opovo izgrađene su brodske prevodnice u cilju omogućavanja plovidbe na donjem i srednjem Tamišu.

Sa gledišta grupacije LAG-TRI trenutna situacija na području Srednjeg Potamišja je nepovoljna, jer stanje reke Tamiš u ovom delu nije na zadovoljavajućem nivou, sa tendencijom pogoršanja. Uzrok je nepostojanje saradnje među naseljima, lokalnim samoupravama i javnim preduzećima koje upravljaju vodama Tamiša i priobaljem, u pogledu preduzimanja zajedničkih aktivnosti na zaštiti vodotoka i priobalja. Valorizacija Tamiša nije izvršena i vrednost njegovog kapitala nije vidljiva, što samim tim ukazuje na neodgovoran odnos prema njemu, jer mogućnost stvaranja profita nije dovoljno vidljiva i ne privlači pažnju potencijalnih investitora.

Vodni potencijali reke Tamiš su značajni, a zahtevi korisnika voda brojni, o čemu se interesi grupacije LAG-TRI moraju inkorporirati:

• uređenje zona Pančeva i drugih priobalnih naselja, pa i naselja iz grupacije LAG-TRI, u skladu sa urbanističkim i razvojnim planovima,
• regulisanje režima voda i povećanje angažovanih površina od strane korisnika šuma i šumskog zemljišta,
• proširenje postojećih ribarskih kapaciteta ribarskih gazdinstava,
• korisnika poljoprivrednog zemljišta u pogledu navodnjavanja i odvodnjavanja,
• održavanje i zaštita prirodnog ekosistema.

Biodiverzitet

Područje teritorije LAG-TRI odlikuje očuvan biodiverzitet, koji daje osnovu za pokretanje više ekonomskih aktivnosti, pre svega u pogledu turizma (eko, lovni, ribolovni, seoski turizam). Područje Srednjeg Potamišja proglašeno je za IBA područje, čime se opravdava lokalna inicijativa u pogledu uspostavljanja turističkih tura za posmatranje ptica.

Zemljište

Karakteristike zemljišta su veoma raznovrsne i kreću se od visoko kvalitetne oranice pogodne za intenzivnu proizvodnju, viših lesnih terasa pogodnih za specifične oblike proizvodnje poput vinogradarstva do ogromnih površina pod pašnjacima i slatinama koje se koriste za ispašu stoke. Posebnu specifičnost teritorije LAG-TRI je naselje Baranda na kojem postoje slana slatinasta barska zemljišta – ilovača, pogodna za lečenje, što omogućuje potencijalni razvoj banjskog turizma.

Vazduh

Kvalitet vazduha u Srednjem Potamišju, nažalost, nije zadovoljavajućeg kvaliteta. Ne postoje značajna zagađenja od industrije ali nedovoljna pošumljenost, rasprostranjenost ambrozije i kanadskih topola doprinosi lošem kvalitetu vazduha. Od zagađenja poteklih od industrije postoje lokalna zagađenja koja nastaju od ciglana u Orlovatu i Sakulama.

Ljudski resursi na području LAG-TRI

Stanovništvo koje živi na teritoriji područja LAG-TRI uglavnom se bavi poljoprivredom. Usled migracije u urbane sredine broj visoko obrazovanih lica je veoma mali, većina stanovništva ima završenu osnovnu školu, nešto manji broj srednju. U veštinama kojim raspolaže stanovništvo, a koje se može iskoristiti u svrhu ruralnog razvoja, mogu se ubrojiti vinogradarstvo, stočarstvo, proizvodnja povrća i narodna radinost.

Društvo vinogradara „Vesela braća“ iz Orlovata okuplja preko 100 vinogradara, sa više od 20 ha pod vinogradom, poznato je po proizvodnji kvalitetnih autohtonih vina (Banatski Kićoš, Banatska Frajla) i osvajanju niza značajnih nagrada na takmičenjima degustacija vina lokalnog (banatskog), vojvođanskog i međunarodnog značaja. Poznata su takmičenja na godišnjim smotrama stočara: ovčara u Tomaševcu, odgajivača i ljubitelja magaraca u Sakulama i dr. Proizvodnjom ranog povrća i rasada bavi se zanačajan broj proizvođača u skoro svim selima područja LAG-TRI.

Narodna radinost je aktivno zastupljena u većini sela ovoga regiona. Odvija se, uglavnom, kroz „Aktive žena“ i njihove manifestacije. Najpoznatije manifestacije su: „Banatske vredne ruke“ i takmičenja za „Najoriginalnu paorsku torbu“, koje se organizuju u Orlovatu, zatim manifestacija „Slavski kolač i običaji“ u Tomaševcu, „Etno-izložba“ u Opovu i dr. Ne treba zaboraviti ni manifestaciju „Svetsko prvenstvo u loptama na šoranje“, koje se svake godine organizuje u Tomaševcu.

Na području LAG-TRI postoje veoma aktivna nevladina udruženja i organizacije, kao što su društva zavičajaca, lovaca, ribolovaca, penzionera….. Jedno od najpoznatiji od njih je „Društvo zavičajaca Orlovata“, koje svoje aktivnosti promoviše kroz svoj godišnjak – Bilten „Novi Orao“, sa ciljem da se aktivno uključi u poboljšanje uslova i življenja na selu, podstakne na bolje čuvanje tradicionalnih kulturnih vrednosti i na taj način podigne razvoj sela Orlovata.

Uprkos velikom broju ljudi uključenih u društvene aktivnosti, počev od mesnih samouprava pa do brojnih udruženja građana i nevladinih organizacija raznih profila, kapacitet lokalnih zajednica u pogledu strateškog planiranja i projektovanja menadžmenta su veoma slabi i ne pružaju mogućnost održivih programa i aktivnosti.

Na kraju treba reći da je posebna odlika stanovništva ovog regiona velika motivisanost za uključivanje u procese i programe usmerene na razvoj lokalne zajednice i saradnje na nivou mikroregije, uprkos trenutno lošoj ekonomskoj situaciji.

Infrastruktura

Teritorija LAG-TRI pokrivena je mrežom magistralnih, regionalnih i lokalnih puteva, koji su izgrađeni pre više decenija i većinom su u lošem stanju, ali upkos tome služe svojoj funkciji. LAG-TRI dobro je povezan sa velikim centrima poput Beograda, Novog Sada i Zrenjanina, što omogućuje kvalitetan protok robe, usluga i putnika. Ulice u selima su uglavnom asfaltirane i osvetljene.

Osim putne mreže, region preseca i mreža željezničke pruge koja povezuje teritoriju sa navedenim gradskim centrima. Železnička stanica „Orlovat stajalište“ je glavna raskrsnica železničke mreže u Banatu.

Sva naselja na teritoriji LAG-TRI imaju izgrađene vodovodne mreže, električnu mrežu i savremene digitalne telefonske centrale, a cela teritorija je prekrivena wireles internetom različitih provajdera i mobilnom telefonijom.

Kulturno istorijsko nasleđe

Svako naseljeno mesto na teritoriji LAG-TRI ima crkveni hram, koji su uglavnom od velike vrednosti i pod zaštitom države kao spomenici kulture. Svako naselje ponaosob ima svoje specifičnosti.

Tomaševac

Zbog svog specifičnog položaja bio je poprište velikih bitaka u 18. i 19. veku. Na potezu Ćuprija, izmađu Tomaševca i Orlovata, oktobra 1778. godine odigrala se bitka u kojoj je poginuo kapetan Đorđe Radivojević, zajedno sa svojih stotinak vojnika od turske vojske. Na taj događaj podseća kameni spomenik podignut kapetanu Radivojeviću. Na istom mestu odigrala se još jedna bitka 1848. godine, u vreme mađarske revolucije, između srpske i mađarske vojske. Srpsku vojsku je predvodio Stevan Knićanin i dobio je ratnu pobedu.

Orlovat

Prilikom iskopavanja na lokalitetu Podumka stručnjaci Narodnog muzeja u Zrenjaninu, predvođeni akademikom Bogdanom Bruknerom, došli su do značajnih nalazišta kulturnog sloja lokaliteta iz ranog bronzanog doba (otprilike dve hiljade godina pre nove ere). Svi nađeni eksponati (keramika, životinjske kosti, tragovi gorenja, ostatak ljudskih lobanja i posude), kompaktni delovi kućnih konstrukcija (što ukazuje na postojanje koliba sa strukturom od tankog pruća i blata), ukazuju na postojanje kulture koja se nije bavila poljoprivredom, već stočarstvom i ribolovom.

Orlovat je poznat po akademskom slikaru Urošu Prediću, koji je tu rođen i po sopstvenoj želji sahranjen. Od originalnih dela Uroša Predića u Orlovatu postoji samo ikonostas u seoskoj crkvi. Od spomen obeležja na seoskom groblju se nalazi grob Uroša Predića, a ispred Osnovne škole, koja nosi njegovo ime, se nalazi njegova bista. U dvorištu, gde je rođen i proveo detinjstvo (kuća je porušena i izgrađena nova), nalazi se viševekovni dud – kultno drvo Banata, koji sa izuzetnom ljubavlju, Uroš Predić spominje u svojoj autobiografiji. Da bi najveći sin Orlovata dobio odgovarajuće zdanje u svom rodnom mestu MZ Orlovat je, u saradnji sa Društvom zavičajaca Orlovata, izgradila Projekat replike rodne kuće Uroša Predića, a trenutno je u postupku izrada Glavnog projekta.

U Orlovatu se povremeno organizuju slikarske kolonije – slikarsko saborovanje na temu ambijentalnog življenja i bitisanja davno preminulog čika Uroša Predića u njegovom rodnom mestu.

Uzdin

Poznat je po galeriji naivnog slikarstva, etno kući i negovanju rumunske nacionalne tradicije.

Idvor

Rodno mesto Mihaila Pupina Idvorskog, jednog od naših najvećih naučnika i dobrotvora. Postoji rodna kuća, Muzej i Dom kulture koji je izgrađen od njegovih sredstava.

Generalno sva naselja na teritoriji prostora LAG-TRI odlikuju se negovanjem narodnih običaja, tradicije i muzike. Karakteristika svih naselja na razmatranom prostoru je, što uz brojne kulturne vrednosti lokalnog značaja, daju realnu osnovu za razvoj turizma i prosperiteta življenja na ovom prostoru.

Ciljevi projekta

Osnovna ideja ovog projekta je razvojno kulturološko-turističko povezivanje naselja Srednjeg Potamišja u jedinstvenu celinu radi postizanja održivog korišćenja raspoloživog prirodnog resursa, u skladu sa politikom ruralnog razvoja u EU.

Osnovni ciljevi projekta su:

1. Istraživanje i utvrđivanje racionalnih prirodnih potencijala na prostoru LAG-a,
2. 2. Definisanje stavova u odnosu na predstojeći razvoj međunarodnog tranzitnog turizma na trans-evropskom koridoru VII – Dunav,
3. Pokretanje inicijative za stvaranje regulativnih, organizacionih i finansijskih uslova za uređenje teritorije pogodne za razvoj turističkih aktivnosti, kao i za arheološko-kulturološko povezivanje svih raspoloživih kapaciteta na prostoru LAG-a,
4. Revitalizacija ritskih zona u inundaciji Tamiša, Karašca i Dunava u skladu sa politikom zemalja potpisnica Ramsarske konvencije, kojom je predviđeno znatno povećanje ritskih površina do 2005. godine i njihova adekvatna zaštita, uređenje i korišćenje, uz obezbeđenje međunarodnog statusa,
5. Povećanje socio-ekonomskog prosperiteta stanovništva sela na prostoru LAG-a, iniciranjem dopunskih aktivnosti i prihoda od turizma.

Sadržaj projekta:

• Sagledavanje stepena gotovosti postojeće tehničke dokumentacije u priobalju srednjeg Tamiša,
• Idejno rešenje budućih turističko-kulturoloških sadržaja u području Srednjeg Potamišja sa uključivanjem postojećih rešenja,
• Izrada urbanističko – tehničkog rešenja celine priobalja Srednjeg Potamišja,
• Utvrđivanje prioriteta sa gledišta tehničko-ekonomske opravdanosti područja LAG-TRI,
• Izrada projekata na svim nivoima (idejni, glavni, izvođački),
• Izgradnja objekata prema stepenu gotovosti tehničke dokumentacije i prateće zakonske papirologije.

Coming soon: English abstract of this article about the lakes near the town Čenta (Chenta) on the river Tamis.