Autor: dr. sc. Borislav Đekić, viši savjetnik za nacionalne manjine (srpsku), Agencija za odgoj i obrazovanje, Podružnica Osijek

Uvod

Grad Dalj (Daly) je grad od starine sa tim imenom, udaljen od Osijeka 3 milje (1. 28). Srbi u Dalju žive od starine. To bi najkraće rečeno moglo biti veoma tačno. Istina velika većina današnjih stanovnika potiče od Srba doseljenih 1690. godine u Velikoj seobi pod patrijarhom Arsenijem Crnojevićem (Čarnojevićem).

Pojedini hrvatski istoričari pominju Srbe u bečkom ratu, kada je stradao beg iz Erduta sa „svojim daljskim trabantima, Srbima“. Da li je ovo pisanje istorije pozitivno ili pežorativno, to nije bitno, ali je važno da se Srbi pominju na ovim prostorima i za turske vladavine. U vreme rimskih osvajanja ovih prostora pominju se neka plemena u širem daljskom okruženju koji kao porodično prezime postoji i danas. To su pleme Barvale, danas prezime Barvalac u selu Bobota. U delima Tacita i Julija Cezara se piše o Barvalama.

Za ovu temu najvažnije je pomenuti bitne građevine koje nastaju posle odlaska turske vlasti iz Slavonije i trajnog naseljavanje srpske pravoslavne uprave u Dalju. Odlaskom Turaka naselje je razrušeno, pa nema nastanjenih kuća a stanovnici žive po močvarama uz Dravu. Spomenuti stanovnici grada, Vlasi, stanuju, kako je rečeno, izvan grada i vode sporove u vezi sa oranicama sa susednim stanovnicima sela Almas. To je dokaz da su oni ipak starosedeoci, jer kako bi kao došljaci znali granice seoskog atara i međe sa susednim naseljima.

Predmet ovog rada je srpsko graditeljstvo u Dalju, budući da u ovom mestu u opštini Erdut, Osiječko-Baranjska županija, postoje zdanja koja poseduju veliku kulturno-istorijsku vrednost. Kao jedno od središta srpskog pravoslavnog stanovništva na području istočne Hrvatske, Dalj je ukrašen verskim građevinama kao što su Saborna crkva i Patrijaršijski dvor. Pored opisa tih građevina, nastojaćemo da u ovom radu pružimo i kulturno-istorijske okolnosti u kojima su one nastale.

Dalj kroz istoriju

Na osnovu sve brojnijih i uspešnijih arheoloških istraživanja o kontinuitetu naseljenosti u istočnoj Hrvatskoj možemo svedočiti o periodu dužem od sedam hiljada godina. Stare kulture i mnogi narodi naseljavali su praktički sve delove Slavonije, a najrazvijenije kulture stvarane su naročito na istočno hrvatskoj lesnoj zaravni. Dakle, istočna Slavonija i zapadni Srem, odnosno prostor između Drave, Save i Dunava središte je vrlo razvijene naseljenosti i starih kultura. Naročito od neolita do bronzanih i gvozdenih praistorijskih doba. U tom je prostoru nastalo pravo bogatstvo antičkih (rimskih) spomenika, sa razvijenom mrežom naseljenosti i puteva.

Daljska kulturna grupa se prvi put spominje u bronzanom dobu (od 1350. do1100. godine pre Hrista), koja seže i u mlado razdoblje. Na pragu Gvozdenog doba (od 800. godina pre Hrista) ističu se nalazi sa lokaliteta Leva bara (Vukovar), Dalj, Šarengrad, Ilok i drugih. Naseljenost je značajno poboljšana tokom Halštata (starije gvozdeno doba) i naročito u latena (mlado gvozdeno doba). To je već razdoblje jačanja rimskog carstva u susedstvu, a na slavonskim se prostorima javljaju brojna plemena naših prastanovnika Ilira i Tračana i od 4. veka p.n.e. i Kelta. Početkom 1. veka, u doba cara Oktaviana, Rimljani zauzimaju Panoniju i postavljaju granicu na Dunavu. Rimska kultura je izmenila prilike u našim krajevima. Tada je stvorena mreža naselja povezana putevima, koja je imala snažan uticaj na kasniji razvoj i naseljenost, sve do dana današnjega. Bila je to visoka kultura u odnosu na autohtonu, koja je doprinela stvaranju novog načina života i afirmisala viši stepen kulture i naročito građevinarstva.

Na osnovu mnogih arheoloških nalaza i rimskih izvora i dokumenata (Ptolomejeva Geografija i karte Tabula Peuntingeriana), Dalj se spominje pod rimskim imenom Teutoburgium kao naselje koje se nalazilo na jednom od četiri glavna pravca ka Dalmaciji. Smer ravnicom Drave počinje u Poetoviji (Ptuj) prolazi kroz Akuiae Iasae (Varaždinske Toplice), Ioviae Botivo (Ludbreg) i završava u Mursi (Osijek), protežući se dalje na jugoistok uz Dunav (Teutoburgium, današnji Dalj).

Vidljivih rimskih ostataka graditeljstva u istočnoj Hrvatskoj danas gotovo i nema, ali su vrlo brojna arheološka nalazišta. Primenom znamenite rimske cigle građevinarstvo je imalo visoke domete, a kultura stanovanja bila je vrlo visoka. To se odnosi i na komunalnu infrastrukturu u rimskim gradovima pa i u manjim naseljima.

Velike etničke promene najavio je prodor Huna iz Azije krajem 4. veka, razaraju Mursu (Osijek). 395. godine Rimsko carstvo se deli na Istočno i Zapadno a glavni trgovački putevi između njih su dobrim delom vodili i preko naših krajeva. U 5. veku sa istoka provaljuju Gepidi i Goti. Zajedno sa konjaničkim narodom Avara krajem 6. i početkom 7. veka iz Azije i istočne Evrope doseljavaju se i Sloveni. Od 798. god našim krajevima gospodare Franci a krajem 9. i početkom 10. veka severnije od naših krajeva doseljavaju Ugri (Mađari). U zagrebačkom, osječkom i berlinskom muzeju čuvaju se važni nalazi sa područja Dalja, posebno iz perioda tzv. Daljske kulture i iz antičkog i srednjevekovnog perioda.

Pre Turaka Dalj je bio je malo selo u posedu lokalnih plemića. Južnije od sela postojalo je tada selo Jama sa župnom crkvom. To selo je stradalo 1526. godine u turskoj invaziji. Sačuvala se samo njegova župna crkva, koju su kasnije prihvatili daljski katolici. Turci su brzo uočili pogodnosti geografskog položaja Dalja i zato ga nastojali povećati: naselili su oko dvesta muslimanskih porodica iz Bosne i pedesetak porodica pravoslavnih Vlaha. Daljski muslimani bili su uglavnom posednici okolnoga zemljišta, zatim zanatlije i trgovci, dok su Vlasi i Hrvati bili zemljoradnici. Oko 1550. god. daljski su Mađari prihvatili kalvinizam. Prema popisu turskih sela na daljskom području, u Dalju je 1579. god. bilo 107 naseljenih kuća, dok se za susednu Jamu tvrdi da je pusta. Hrišćana je u Dalju bilo svega osam porodica, od kojih se pet nazivalo Došlac. Kroz Dalj je 1663. god. proputovao turski putopisac Evlija Čelebija od koga potiče tadašnji izveštaj. Dalj je bio tipična turska palanka u obliku četvorougla. Unutar bedema nalazila se veća džamija, mesdžid, hamam, han i osamdeset kuća. U mestu je bilo pedeset trgovina i pedeset vojnika a naokolo naselja prostirali su se vrtovi, šljivici i vinogradi.

Dalj je oslobodila hrišćanska vojska u jesen 1687. godine. Pre toga, muslimansko i vlaško stanovništvo napustilo je mesto. Nakon oslobođenja, Dalj je došao pod upravu Bečke dvorske komore. Od 1690. god. u Dalj su počeli stizati novi doseljenici iz Srema, Bačke, Mačve i Bosne. Do 1697. god. doselilo je 49 porodica. Car Josip I. Dao je, 1706. god., Dalj sa okolicom srpskom patrijarhu Arseniju Crnojeviću kao imanje za izdržavanje patrijaršije. Kada su se 1726. godine beogradska i sremsko-karlovačka mitropolija spojile, oduzeo je bečki dvor daljske vlastelinstvo srpskoj patrijaršiji. Prilikom popisa 1736 godine, Dalj se po broju stanovnika upeterostručio. Imao je 220 kuća sa nekoliko ulica i više nije nalikovao dotadašnjem selu. Novi izgled davali su mu njegovi stanovnici među kojima beše mnogo zanatlija, trgovaca i vlastelinskih činovnika. Dalj se i tokom 19. veka stalno povećavao. Do 1866. godine bilo je u njemu 809 naseljenih kuća sa 4449 stanovnika. Srba je bilo 3125, Hrvata 1309, Mađara 35 i ostalih 15.

Upravo iz tog perioda potiču dva najznačajnija kulturno-istorijska spomenika Dalja​​. Pravoslavna crkva Sv. Dimitrija, koja se nalazi u središtu Dalja​​, a sagrađena je već 1715. godine. To je jednobrodna građevina razmerno velikih dimenzija koja poseduje i deo vrednog baroknog i postbaroknog unutrašnjeg inventara. Patrijaršijski dvor sagrađen je dvadeset godina pre formalnog osnivanja daljske patrijaršije – dakle 1828. godine. To je prizemna klasicistička građevina građena u ključ. Segmentno izdvojen rizalit bez prozora završava trougaonim zabatom, a drveni ulazni portik zamašnih dimenzija izrezbaren ju u karakterističnoj ornamentici svoga doba.

Dalj danas

Smešten je na desnoj obali Dunava, u mikroregiji Erdutske kose, na nadmorskoj visini od 89 metara. Prostire se na površini od 67,75 km2, gustina naseljenosti je 69 st/km2. Prema popisu iz 2001. godine, ima 4689 stanovnika, 1661 domaćinstvo. Delovi naselja su: Banjkaš, Grabovac, Lipovača Daljska, Lovas Daljski, Marinovci, Mišino Brdo, Nizbrdice, Novi Dalj, Planina Daljska, Pogled, Poloj, Propast, Stari Dalj, Škilja, Šušnjar Daljski, Vodica i Zurilo.

Privrednu osnovu čine poljoprivreda, vinogradarstvo, stočarstvo (stočarska farma), trgovina i zanati (aluminijumska bravarija, vulkanizer, pilana.). U Dalju postoji osnovna škola, sa oko 400 učenika, srednja škola sa oko 70 učenika, narodna biblioteka sa fondom od oko 12 000 knjiga, ambulante opšte i stomatološke medicine Doma zdravlja Osijek, poštanski ured HP-PS Osijek, policijska stanica, benzinska stanica.

Katedralna crkva svetog Dimitrija izgrađena je 1715. godine, a katolička crkva svetog Josipa 1912. godine. Katolička crkva potpuno je razorena tokom Domovinskog rata; obnovljena je 2004. godine. U Dalju se nalazi i Patrijaršijski dvor – letnja rezidencija srpskog patrijarha, izgrađena sredinom 18. veka sa pripadajućom parkovnom celinom iz sredine 19. veka.

Saborna crkva velikomučenika Dimitrija

Pravoslavni Srbi su na prostorima Slavonije i Baranje od najranijih vremena bili pod duhovnim okriljem Beogradske mitropolije, a od kraja XIV veka, od vremena despota Stefana Lazarevića i Đurđa Brankovića, pod okriljem Ugarske eparhije. Obnovom Pećke patrijaršije (1557. godine), ovi prostori pripadaju Požeškoj mitropoliji, čije je sedište u manastiru Orahovici. Posle Velike seobe Srba pod patrijarhom Arsenijem III Čarnojevićem (1690. godine), episkop mohačko-sigetski Jeftimije Tetovac vrši duhovni nadzor i nad Osječkim poljem, odnosno Osječko-poljskom eparhijom; a po odlasku vladike Jeftimija 1703. godine u Rusiju, nad ovim prostorima bdi sam patrijarh Arsenije Čarnojević. Na crkveno-narodnom saboru u manastiru Krušedolu 23. septembra 1710. godine, za episkopa pečujskog izabran je Nikanor Melentijević (1710–1721), arhimandrit manastira Krušedola. Na ovom saboru, Osječkopoljska eparhija pripojena je novoizabranom episkopu Melentiju, koji je u svojoj tituli oslovljavan sa „vladika Pečujski, Sigetu, Šiklošu, Mohaču, Pomezdu, Save i Dunava pravoslavni episkop”.

Osječkopoljska eparhija je u prošlosti imala nekoliko naziva: Pečujska; Sečujska; Sigetska, Mohačka, Sečujsko-osečka, Mohačko-sigetska, uglavnom po sedištima episkopa i teritorijama koje je pokrivala. Oko 1713. godine, vladika Nikanor Melentijevic preneo je sedište eparhije u Osijek, kao episkop „mohačko-sigetski i osečkopoljski”. Na crkveno-narodnom saboru u Krušedolu (2. januara 1721. godine), za episkopa „osečkopoljskog” izabran je Maksim Gavrilović (1721–1732), arhimandrit manastira Bešenova. Ovaj vladika je kupio u osječkoj Donjoj varoši velelepnu kuću od „kameral oberdirekta Ignaca Osenda” sebi za rezidenciju. Vladika Maksim prešao je 1726. godine iz Osijeka u Sečuj, gde je i umro 1733. godine. Iste godine, Osječkopoljska eparhija pripojena je Eparhiji sremskoj, a Sečujska Budimskoj.

Patrijarh Arsenije IV Jovanović Šakabenta preneo je svoje sedište iz Sremskih Karlovaca u Osijek. Isti patrijarh posvetio je u Sremskim Karlovcima 15. avgusta 1746. godine Jovana Georgijevića (1746–1748) za episkopa osječkopoljskog, sa sedištem u Osijeku. Kada je vladika Jovan izabran za mitropolita karlovačkog, Eparhija je pripojena Eparhiji slavonskoj. Vladika pakračko-slavonski Sofronije Jovanović (1748–1757) jedno vreme boravio je u Osijeku, u rezidenciji koju je kupio još vladika Maksim. Episkop Sofronije menjao je svoju staru rezidenciju 1750. godine za veliku zgradu preko puta Saborne crkve Uspenija Bogorodice. Posle smrti vladike Sofronija, januara 1758. godine, Osječkopoljska eparhija pripojena je Sremskoj dejecezi, u čijem je sastavu ostala sve do 1991. godine. U tom vremenskom intervalu ovim srpskim vladičanstvom upravljali su, u ime karlovačkih mitropolita, njihovi egzarsi. Na majskoj skupštini u Sremskim Karlovcima, 1848. godine, bilo je pokušaja da se obnovi ova Eparhija, ali bez uspeha.

U Drugom svetskom ratu u ovoj Eparhiji uništeni su brojni srpski hramovi (Vučevci, Erdut, Osijek, Tenja, Čepin, Čepinski Martinci, i još neki), a jedan broj crkava preuređen je u rimokatolicke bogomolje (Bijelo Brdo, Koprivna, Markušica, Poganovci, Budimci). U ratu (1991–1995), u Osječkopoljskoj i baranjskoj eparhiji uništeno je 14 crkava, a 35 je oštećeno. Porušeno je šest, a oštećeno osam parohijskih domova i ostalih crkvenih zdanja. Sveti arhijerejski sabor izabrao je 1991. godine za Osječkopoljskog i baranjskog episkopa Lukijana (Vladulova), arhimandrita manastira Bođana. Sedište Eparhije, umesto u Osijeku, privremeno je u Dalju.

Saborna crkva ili saborni ili katedralni hram, u zapadnom hrišćanstvu Katedrala (grč: katedra/kathedra/καθέδρα), u značenju donja stolica) je posebno zvanje crkve, koje data crkva obično prisvaja po nekoj osobenosti. Danas se sabornom crkvom obično naziva prestona (glavna) crkva arhijereja ili vladika (episkopa, mitropolita, odn. biskupa, nadbiskupa), gde sam arhijerej činodejstvuje. Stoga su saborne crkve neposredno do ili u blizini vladičanskog (eparhijskog) dvora. Saborna crkva obično nije po izgledu i uređenju obična crkva, već se kod sabornih crkava naglašava potreba za velelepnošću, veličinom, visinom, jačinom utiska. Pojam saborna crkva vezan je za pojam sabornosti ili katoličnosti (grč. καθολικη — sveopštost, vaseljenskost), kao jedne od četiri obeležja Crkve, i predstavlja vaseljensku osobenost crkve. Pojam Katedrali hram ili Katedrala vodio poreklo grčke složenice katedra/καθέδρα, od reči kata (dole) + hedra (sedište, stolica, prestolje, u značenju donja stolica. Izvorno se takođe vezuje za sabornost ili katoličnost. Reč je izvedena od grčke reči za arhijerejski presto, koji je prvobitno označavao ulogu arhijereja kao učitelja.

Prema ustrojstvu Srpske pravoslavne crkve svaka mitropolija i eparhija poseduju jednu sabornu crkvu. Ona je obično pri sedištu arhijereja, u blizini ili do vladičanskog dvora. Postoje i izuzeci. Sedište episkopa budimljansko-nikšićkog je u manastiru Budimlji kod Berana, a saborna crkva eparhije je u Nikšiću. Slično je i u slučaju Mitropolije crnogorsko-primorske, čiji je saborni hram u Podgorici, a sedište mitropolita na Cetinju. U srpstvu su neke saborne crkve namenski građene za tu ulogu (primer: Saborna crkva u Beogradu) ili se upravo grade (Saborna crkva u Valjevu). Druge su dobile dato zvanje u skladu sa razvojem crkve i osnivanjem ili promenom mesta eparhija. Primer je Saborna crkva u Bosanskom Petrovcu, koja je građena kao parohijska crkva. Prilikom arondacije, tj. promene eparhija i mitropolija i granica između njih, obično se težilo da saborne crkve očuvaju svoju namenu. Primer je stvaranje Eparhije banatske 1930. godine, kao naslednice Eparhije Vršačke. Kako je u Vršcu postojala Saborna crkva i vladičanski dvor to je novoimenovana eparhija preuzela Vršac za sedište, iako je Vršac bio manji od Zrenjanina i Kikinde. Istovremeno je prostor Banata novom, prema novoj granici između Kraljevine SHS i Rumunije, podeljen po datoj liniji između dve eparhije, Banatske u srpskom i Temišvarske eparhije u rumunskom delu Banata, obe u okviru SPC.

Saborna crkva Svetog Dimitrija u Dalju je glavni pravoslavni hram u istočnohrvatskoj varošici Dalju, smešten uz sedište vladičanski dvor, nekadašnje letnje boravište Srpskih patrijaraha iz Sremskih Karlovaca. Saborna crkva u Dalju je središnja crkva Eparhije osečkopoljske i baranjske i predstavlja najveći pravoslavni hram u ovom delu Republike Hrvatske. Saborni hram Svetog Dimitrija nalazi se na središnjem daljskom trgu, nedaleko od Dunava. U hramu je sahranjen mitropolit karlovački Vikentije Jovanović (1774-1780), episkop gornjokarlovački Lukijan Nikolajević (1865-1872), Teodor i Georgije Milanković iz porodice naučnika Milutina Milankovića.

Prvobitna crkva od drveta sagrađena je 1715. godine, a osvećena 26. oktobra 1716. godine od strane mitropolita karlovačkog Vikentija Popovića-Hadžilovića. Nova crkva od tvrdog materijala pominje se 1756. godine. Sadašnja crkva izgrađena je 1799. godine, a obnovljena je 1837. godine. Osveštena je od strane mitropolita Stefana Stankovića, 8. septembra 1840. godine. Ikonostas crkve izgrađen je 1824. godine a rad je Pavla Đurkovića i Grigorija Jezdimirovića. Đurković Pavle ili Pavel, bio je srpski slikar, portretist i ikonograf koji se istakao u ikonografisanju manastira i po portretima velikog broja poznatih ličnosti u srpskoj istoriji. Njegov obimom najveći rad je bio ikonostas crkve u Vršcu i Beloj Crkvi iz godina oko 1792. On je putovao po većim gradovima i mestima i portretisao je imućnije građane. 1811. godine je izradio portret arhimandrita Pavla Hadžića. 1812. godine je radio u Zemunu za porodicu Karamata, a 1816. godine je u Šišatovcu portretisao Vuka Karadžića i Lukijana Mušickog. 1820. je u Sremskim Karlovcima slikao mitropolita Stratimirovića, a kada je 1824. godine prešao u Srbiju slikao je kneza Miloša i kneginju Ljubicu. Potpisujući se: „Izživopisal P. Đ. slaveno-Serbin iz Karlovaca v Srijeme“. 1812. je radio u slavonskim manastirima. Posle 1820. godine je otputovao u Rusiju preko Vlaške i Moldavske slikajući uz put i nastanio se u Odesi gde mu je posao jako dobro išao i tu je napredovao kao umetnik i izradio je tu izvanredni portret hrvatskog profesora Anastasija Stojkovića, koji ga je možda i pozvao u Rusiju, kao jedno od njegovih poslednjih dela i kao dokaz o njegovoj umetnosti portretiranja.

Crkva je obnavljana 1900/01. godine, kao i 1930/31. godine. Crkvi su tokom Prvog svetskog rata rekvirirana zvona, dok u Drugom svetskom ratu crkva trpi velika razaranja. Crkva je zatvorena 12. jula 1941. godine od strane državnih tela Nezavisne Države Hrvatske. Sa crkve su otuđena četiri zvona, ikonostas je srušen, delimično uništen, riznica opljačkana. Sa crkve je otuđen crep, zvonik je miniran, a delovi zidova srušeni. Nakon Drugog svetskog rata pristupa se obnovi hrama. Osvećenje obnovljenog hrama izvršeno je 8. novembra 1949. godine. Crkva je obnavljana u više navrata i u kasnijem razdoblju i svečano osveštana 14. maja 1989. godine od strane patrijarha srpskog Germana. Hram je obnavljan i tokom 2004/06. godine. O “Svetom Dimitriju” 2006. godine osveštena su i postavljena nova crkvena zvona. Obnova sabornog hrama traje i danas.

Zaključak

Dalj je smešten na desnoj obali Dunava, u mikroregiji Erdutske kose, na nadmorskoj visini od 89 metara. Danas se prostire se na površini od 67,75 km2, gustina naseljenosti je 69 st/km2. Prema popisu iz 2001. godine, ima 4689 stanovnika, 1661 domaćinstvo. Daljska kulturna grupa se prvi put spominje u bronzanom dobu (od 1350. 1100. P.n.e.), koja seže i u mlado razdoblje. Na pragu Gvozdenog doba (od 800. godina pre Hrista) ističu se nalazi s lokaliteta Leva bara (Vukovar), Dalj, Šarengrad, Ilok i drugih. Naseljenost je značajno poboljšana tokom Halštata (starije gvozdeno doba) i naročito u laten a (mlado gvozdeno doba).

Saborna crkva Svetog Dimitrija u Dalju je glavni pravoslavni hram u istočnohrvatskoj varošici Dalju, smešten uz sedište vladičanski dvor, nekadašnje letnje boravište Srpskih patrijaraha iz Sremskih Karlovaca. Saborna crkva u Dalju je središnja crkva Eparhije osečkopoljske i baranjske i predstavlja najveći pravoslavni hram u ovom delu Republike Hrvatske. Saborni hram Svetog Dimitrija nalazi se na središnjem daljskom trgu, nedaleko od Dunava. U hramu je sahranjen mitropolit karlovački Vikentije Jovanović (1774-1780), episkop gornjokarlovački Lukijan Nikolajević (1865-1872), Teodor i Georgije Milanković iz porodice naučnika Milutina Milankovića.

Prvobitna crkva od drveta sagrađena je 1715. godine, a osvećena 26. oktobra 1716. godine od strane mitropolita karlovačkog Vikentija Popovića-Hadžilovića. Nova crkva od tvrdog materijala pominje se 1756. godine. Sadašnja crkva izgrađena je 1799. godine, a obnovljena je 1837. godine. Osveštena je od strane mitropolita Stefana Stankovića, 8. septembra 1840. godine. Ikonostas crkve izgrađen je 1824. godine a rad je Pavla Đurkovića i Grigorija Jezdimirovića.

Literatura

1. Aleksandar Đuranović, Srpska pravoslavna parohija u Dalju, Srpska pravoslavna parohija u Dalju, Dalj 2007.
2. S. Gavrilović, S. „Daljsko vlastelinstvo Karlovačke mitropolije u XVIII stoleću“, Zbornik Matice srpske za društvene nauke, sv. 46, str. 21-63, 1966.
3. S. Gavrilović, S. „Daljsko vlastelinstvo Karlovačke mitropolije od kraja XVIII stoleća do revolucije 1848-49“, Zbornik Matice srpske za društvene nauke, sv. 47, str. 5-38, 1967.
4. Stjepan Sršan, Naselja u istočnoj Hrvatskoj krajem 17. i početkom 18. stoljeća, Državni arhiv u Osijeku, Osijek 2000.
5. Boris Zemljanički, Starosedeoci Srbi i Rimljani, Stručna knjiga, Beograd, 1999
6. http://www.eparhija-osjeckopoljskabaranjska.hr
7. http://www.opcina-erdut.hr/naselja/dalj/